Il Plan d'instrucziun 21 è concepì sco plan d'instrucziun dals singuls roms. El mussa, co che las cumpetenzas vegnan sviluppadas durant l'entir temp da scola - da la scolina fin a la fin da la scola populara. Da nov vegn l'acquist da cumpetenzas pia era structurà e descrit per la scolina tenor champs.
En il 1. ciclus s'orientescha l'instrucziun però fermamain al svilup dals uffants. Cunzunt al cumenzament vegn l'instrucziun organisada e concepida a moda interdisciplinara. Per tegnair quint da questa orientaziun èn las explicaziuns davart il 1. ciclus pli detagliadas en quest lieu. Ellas mettan il focus sin il 1. ciclus sco unitad, sa basan sin il svilup da l'uffant e descrivan, co che l'orientaziun al svilup sa mida plaun a plaun ad in emprender tenor roms. En la segunda part dal suandant chapitel vegnan skizzads e descrits nov access orientads al svilup per il Plan d'instrucziun 21. Quests access mettan en il center il svilup e l'emprender da l'uffant. Els gidan las persunas d'instrucziun a chattar in access al Plan d'instrucziun 21 e construeschan ina punt tranter la perspectiva da svilup e la structura dals roms dal Plan d'instrucziun.
Entrada
Cur che l'uffant entra en scolina, cumenza sia carriera da furmaziun en la scola populara. L'uffant vegn recepì en il context social da la scola ed introducì en il mund da l'emprender en scola. Intgins uffants han gia visità avant ina gruppa da gieu u ina canorta ed èn gia disads dad esser ensemen cun uffants da la medema vegliadetgna e dad esser separads dals geniturs e da las persunas responsablas per lur educaziun. Auters uffants bandunan per l'emprima giada regularmain e durant in temp pli lung ils conturns famigliars. A tut ils uffants s'avra en la scolina in nov spazi da vita, da gieu e d'experientschas. La scolina als maina en in ambient social extendì cun novas incumbensas e sfidas.
Ils process da svilup e d'emprender dependan da las premissas individualas da l'uffant sco era dals impuls e dal sustegn ch'el survegn. Entrond en il 1. ciclus sa differenzieschan ils uffants grondamain areguard lur savida, lur abilitads, lur prontezzas, posiziuns e tenutas sco era areguard lur stadi da svilup individual e lur premissas linguisticas. Partind da questa eterogenitad è la finamira quella da svegliar e da promover il svilup e l'emprender da tut ils uffants. Tut ils uffants duain pudair sviluppar lur potenzial il meglier pussaivel.
Cur che uffants giogan, emprendan els era a medem temp. Uffants pli giuvens emprendan cun observar, imitar, sa participar, crear u cun discurrer. Lur activitads vegnan manadas en emprima lingia da lur interess e da la motivaziun d'empruvar e d'extender las atgnas abilitads. Cun giugar pon blers uffants s'approfundar durant in lung temp en in'incumbensa u en ina rolla, esser fitg concentrads e s'acquistar savida specifica. Per ils uffants èn giugar ed emprender in'unitad.
Durant il 1. ciclus sa mida il pensar e l'emprender dals uffants. Els daventan pli e pli abels da drizzar lur attenziun era sin cuntegns didactics che vegnan prescrits da dadora e d'emprender a moda pli sistematica. Lur memoria da lavur daventa pli effizienta ed els extendan lur cumpetenzas linguisticas e lur savida. La fidanza en las atgnas abilitads (persvasiuns subjectivas areguard las cumpetenzas) sa mida medemamain ed ils uffants emprendan da giuditgar sasezs e lur abilitads. Partind da l'emprender tenor interess en situaziuns dal mintgadi e da gieu, ch'era manà dals interess, daventan ils uffants pli e pli abels dad ir enturn cun incumbensas ed incaricas prescrittas e cun l'orientaziun specifica.
En il decurs dal 1. ciclus cumenzan ils uffants a s'occupar cun in emprender che s'orientescha a la scola e s'acquistan las basas da las tecnicas culturalas. En il sectur linguistic vegn lavurà al cumenzament cun cleras finamiras vi dal diever precis da la lingua a bucca, vi da la conscienza fonologica e vi da l'extensiun dal vocabulari. Uschia vegn preparà e sustegnì l'acquist da cumpetenzas da leger e da scriver.
Davos prestaziuns matematicas sa chatta ina savida preliminara che sa referescha a quantitads ed a cifras resp. la chapientscha da connexs correspundents. Quai è ina premissa necessaria per ch'ils uffants emprendian da remplazzar strategias da dumbrar tras operaziuns e strategias da far quints pli effizientas.
Indicaziuns pli detagliadas davart l'acquist da las tecnicas culturalas sa chattan en ils plans d'instrucziun dals singuls roms.
Differentas furmas da gieu èn ina part impurtanta da la pratica d'instrucziun, cunzunt al cumenzament dal 1. ciclus. En spezial il gieu liber è in champ d'emprender central e cumplex ch'integrescha, stimulescha e provochescha process emoziunals, socials e cognitivs. En il gieu liber pon uffants tscherner, iniziar e concepir lur activitads ed uschia far experientschas cun independenza. L'activitad emoziunala, sociala e cognitiva ch'els demussan è gronda e multifara.
Las persunas d'instrucziun concepeschan purschidas da gieu ed ambients d'emprender a l'intern ed al liber, structureschan il temp ed ils process, introduceschan differentas furmas da gieu e furmas socialas sco era divers cuntegns e temas e mettan a disposiziun las materialias correspundentas. En l'instrucziun dattan ellas in sustegn proactiv e cun cleras finamiras, e cun agid da stimulaziuns ed adattaziuns da situaziuns da gieu e d'emprender inizieschan ellas ils proxims pass da svilup. Ellas encuraschan ils uffants e mussan ad els da prender per mauns novas situaziuns e sfidas che correspundan a lur stadi da svilup e d'emprender. Observond cun cleras finamiras quai che vegn giugà ed emprendì, registreschan las persunas d'instrucziun il stadi da svilup e d'emprender actual dals uffants.
En sequenzas manadas resorta la direcziun directamain da las persunas d'instrucziun. Ellas introduceschan per exempel in tema, in'incumbensa concepziunala u in gieu cun chant u raquintan in'istorgia. En sequenzas avertas prendan las persunas d'instrucziun indirectamain influenza, tras quai ch'ellas intervegnan en il gieu liber tut tenor il basegn e la situaziun, sa participeschan al gieu, fan propostas, tschentan dumondas utilas u encuraschan ils uffants, per uschia manar a novas furmas da gieu captivantas.
Il material da giugar ed ils ambients d'emprender sa refereschan als interess ch'èn gia avant maun tar ils uffants. Els servan dentant era a svegliar mirveglias ed a generar novs interess. Els cuntegnan la pussaivladad d'explorar e d'experimentar ed èn orientads a las cumpetenzas formuladas en il Plan d'instrucziun.
En ils locals interns stattan a disposiziun als uffants gieus ed ambients d'emprender da differentas concepziuns: locals per gieus da rollas e per inscenaziuns, chantuns da perscrutaziun, chantuns da construcziun, locals da malegiar e da moviment, chantuns da gieus e da cudeschs per sfidas matematicas, strategicas e linguisticas e.u.v. Sin l'areal da scola al liber vegnan medemamain dads impuls per differentas activitads. Sco cumplettaziun sa porschan spazis al liber - sco plazzas en il guaud, prads, auals, plazzas da gieu e da sport en la proxima vischinanza - sco lieus d'emprender ideals per far experientschas e per meglierar la percepziun.
En il 1. ciclus exista ina colliaziun spezialmain stretga tranter las cumpetenzas dal rom e las cumpetenzas transversalas sco era lur promoziun, perquai ch'il svilup e l'emprender èn - tipicamain per la vegliadetgna - datiers in da l'auter. Pervia da quai cuntegnan ils access orientads al svilup per il Plan d'instrucziun 21, che vegnan preschentads qua sutvart, numerus aspects da cumpetenzas transversalas. (Guardar era Basas, chapitel Cumpetenzas transversalas.)
Al cumenzament dal 1. ciclus vegn l'instrucziun organisada e concepida principalmain a moda interdisciplinara. Il Plan d'instrucziun 21 porscha perquai nov access orientads al svilup che servan sco agid da lectura e che faciliteschan a las persunas d'instrucziun l'access als plans d'instrucziun dals roms. Quests access orientads al svilup construeschan ina punt tranter la perspectiva da svilup e la structura dals roms dal Plan d'instrucziun e faciliteschan a las persunas d'instrucziun la planisaziun da l'instrucziun interdisciplinara.
En il decurs dal 1. ciclus sa sposta l'accent da l'emprender davent da la perspectiva da svilup vi a l'emprender en ils singuls roms. Ils cuntegns specifics dal rom daventan pli e pli impurtants. En la pratica d'instrucziun sa laschan l'avischinaziun orientada al svilup e l'avischinaziun orientada al rom colliar, variar e cumbinar en diversas modas. Tuttas duas avischinaziuns restan colliadas ina cun l'autra.
Ils access orientads al svilup èn colliads cun ils plans d'instrucziun dals roms sur renviaments. Cun ils renviaments vegnan designadas cumpetenzas resp. emprims stgalims dal svilup da las cumpetenzas ch'èn spezialmain adattads per in'instrucziun interdisciplinara sut ina perspectiva da svilup. Renviaments pussibiliteschan a las persunas d'instrucziun da dar in sguard sin il Plan d'instrucziun ord vista da la perspectiva da svilup correspundenta e servan sco agid d'orientaziun per preparar, realisar ed evaluar l'instrucziun.
Qua sutvart vegnan descrits ils singuls access orientads al svilup en vista al svilup da l'uffant.
Uffants vesan lur corp sco center e scuvran il mund tras lur agir. Pussaivladads multifaras da sa mover sustegnan lur saun svilup fisic e psichic. Mattas e mats
- èn activs, emprovan ed exerciteschan differentas furmas da moviment;
- perfecziuneschan lur pussaivladads da moviment e lur abilitads motoricas;
- exerciteschan lur abilitads coordinativas;
- expriman sentiments cun lur corp;
- emprendan da concepir e da represchentar temas cun il corp;
- cumenzan ad ir enturn cun fermezzas e cun cunfins corporals;
- emprendan d'agir cun precauziun;
- sviluppan confidenza en sasezs ed han curaschi;
- cumenzan a mesirar lur prestaziuns corporalas cun auters.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Moviment e sport
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Sur la percepziun entran uffants en contact cun sasezs e cun lur mund real. Els percepeschan sasezs, lur corp, ils conumans e l'ambient sur ils differents senns. Els vesan, audan, savuran, gustan e sentan. Tut ils secturs èn colliads stretgamain in cun l'auter. Ils uffants
- emprendan d'enconuscher lur mund exteriur sur la percepziun d'objects, da situaziuns e da process;
- percepeschan lur corp areguard il temp ed il spazi e sur l'interacziun cun lur ambient;
- perscruteschan il mund intern sur sentiments, reflexiuns, regurdientschas ed imaginaziuns;
- percorschan las impressiuns sensualas ch'èn relevantas per la situaziun actuala;
- emprendan da descriver e da cumparegliar percepziuns;
- focusseschan lur attenziun ed exerciteschan d'observar exactamain;
- sviluppan tras experientscha in champ da noziuns correspundentas.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Moviment e sport
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Uffants ston emprender da stimar la durada dal temp, da planisar il temp e d'applitgar las resursas temporalas tenor las finamiras, perquai che l'uman n'ha nagin senn da temp da naschientscha ennà e perquai ch'il temp è in construct social. Tschiffar il temp è in process lung e cumplex. Uffants emprendan d'enconuscher e da giuditgar il temp tras stimulaziuns multifaras. Els
- sclereschan noziuns dal temp (p.ex. damaun u stersas);
- furman retschas e glistas;
- din si ils dis da l'emna ed ils mais;
- reflecteschan structuras dal di che restan tuttina e che varieschan (ritmisaziun);
- festiveschan puncts marcants en il decurs da l'onn (anniversaris ed autras festas);
- represchentan il temp en furma grafica (ura, mais, onn ecclesiastic);
- s'imagineschan successiuns d'acziuns, realiseschan quellas e reflecteschan davart ellas;
- stiman e mesiran quant ditg che acziuns duran.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Matematica
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Sur experientschas sviluppan uffants in'imaginaziun cognitiva da lur ambient pli stretg e pli vast, quai che permetta ad els da s'orientar. Tras experientschas multifaras en spazis s'acquistan uffants abilitads fundamentalas d'orientaziun. Mattas e mats
- exploreschan lur spazi da viver (conturns dal lieu nua ch'els abitan, areal da la chasa da scola, via a scola);
- emprendan d'enconuscher differentas utilisaziuns da spazis (spazis a l'intern, spazis al liber);
- san distinguer caracteristicas, connexs e funcziuns dal spazi;
- dissegnan e descrivan spazis da lur mund real e da lur fantasia;
- legian e chapeschan preschentaziuns simplas da spazis (p.ex. plans, skizzas, fotografias).
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Matematica
Moviment e sport
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Uffants s'interessan da natira ennà per il mund. Els sviluppan baud atgnas ideas davart la natira inanimada e viva sco era davart relaziuns umanas. Els vegnan intimads d'iniziar sezs lur agir, survegnan l'occasiun da giugar ed explorar individualmain e cuminaivlamain e barattan lur observaziuns ed experientschas en discurs. Tras l'agir inizià sez, cun giugar ed explorar individualmain e cuminaivlamain sco era en discurs
- s'occupan ils uffants cun connexs e cun regularitads causalas;
- sviluppan els noziuns e concepts ch'els dovran ed applitgeschan en il mintgadi;
- reflecteschan uffants davart lur imaginaziuns e sviluppan vinavant quellas, inspirads tras dumondas sco pertge è quai uschia? u a tge serva quai?;
- differenzieschan els lur maletg dal mund.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Matematica
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Tar uffants èn process creativs en emprima lingia nunstructurads, mo per part sapientivs e spontans. Ils uffants reageschan sin percepziuns internas ed externas tras quai ch'els interpreteschan quellas e mettan ellas en in connex cun lur imaginaziuns e lur savida. Sch'in uffant ha blera fantasia, dispona el d'ina gronda varietad da maletgs interns e d'imaginaziuns. Libertad d'agir, impuls e sustegn sveglian furmas d'expressiun creativas. In'impurtanza speziala ha la creativitad là, nua che mattas e mats
- giogan libramain;
- emprovan pussaivladads da represchentar eveniments ed imaginaziuns;
- sa fatschentan activamain ed independentamain cun l'ambient;
- s'imagineschan da nov e sviluppan vinavant chaussas percepidas;
- sviluppan puntgs da vista e soluziuns nunusitadas.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Matematica
Moviment e sport
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
En il decurs da lur svilup amplifitgeschan uffants las atgnas pussaivladads d'emprender: Els sa laschan en sin differents temas, acceptan impuls ed incumbensas, perscruteschan, exploreschan, exerciteschan, observan, cumpareglian, ordineschan, imiteschan, applitgeschan, examineschan, supponan, interpreteschan e.u.v. Bler da quai ha lieu en in'occupaziun ludica che vegn cumplettada successivamain cun furmas d'emprender sistematicas. En il 1. ciclus giogan cunzunt l'emprender tras observar ed imitar ed il mussar e far suenter (emprender tenor model) ina rolla centrala. Uschia emprendan uffants da persunas creschidas ed a moda exprimida era in da l'auter ed in cun l'auter.
En la reflexiun vegnan acziuns, maletgs, lingua, simbols e patratgs mess en connex in cun l'auter per arrivar a scleriment, urden e survista. Ils uffants amplifitgeschan lur abilitads reflexivas tranter auter cun
- reflectar davart activitads e finamiras socialas e che sa refereschan ad ina chaussa;
- cumparegliar chaussas novas cun chaussas enconuschentas;
- planisar lur agir ed emprender e drizzar lur attenziun sin il cuntanscher finamiras;
- elavurar in'experientscha concreta resp. in'observaziun cun agid d'in dissegn u da la lingua;
- discutar differentas preschentaziuns d'in cuntegn didactic u d'in proceder.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Matematica
Moviment e sport
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Tras la lingua s'avra e sa declera als uffants il mund, tras quai ch'els expriman cun pleds lur experientschas e sentiments. La lingua gioga ina rolla fundamentala per il svilup dal pensar, la concepziun da contacts socials, la schliaziun da problems e l'acquist da cumpetenzas metodicas e da strategias. Per s'exprimer tiran uffants a niz in spectrum fitg vast da meds linguistics e da communicaziun. Mattas e mats
- èn dumandads da s'exprimer en ina gruppa gronda;
- concepeschan situaziuns multifaras da discurrer sco cunvegnas, decleraziuns e motivaziuns, raquintaziuns, descripziuns, preschentaziuns, aventuras, istorgias e situaziuns da gieu;
- engrondeschan lur vocabulari ed amplifitgeschan lur pussaivladads d'expressiun;
- chattan ulteriuras furmas d'expressiun tras la musica, tras activitads expressivas e tras il moviment.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Art textil e tecnic
Matematica
Moviment e sport
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Uffants en il 1. ciclus vesan sasezs sco persunas independentas ch'exploreschan il mund, surpiglian iniziativa, schlian independentamain incumbensas, sviluppan fermezzas e differenzieschan il giudicament da sasez. A medem temp fan els l'experientscha da vegnir integrads en ina gruppa pli gronda d'uffants da la medema vegliadetgna, emprendan d'enconuscher differentas relaziuns ed emprendan da concepir quellas. Els emprendan da resguardar ils interess e giavischs d'auters uffants, da cooperar e da schliar conflicts cun e senza sustegn. Ils uffants
- sviluppan confidenza en las atgnas abilitads ed ils agens inschigns e san giuditgar tals;
- surpiglian pli e pli responsabladad per l'agen agir;
- emprendan d'integrar ponderaziuns d'auters en l'agen pensar (surpigliar in'autra perspectiva);
- emprendan da far valair u da metter enavos lur basegns en la gruppa tut tenor la situaziun;
- èn abels da suspender giavischs da curta vista e da persequitar giavischs da vista pli lunga;
- exerciteschan da regular las atgnas emoziuns;
- extendan l'atgna toleranza da frustraziun.
