In svilup persistent è in'idea directiva per il svilup da la societad. Ella cuntegna la finamira ch'i dovra oz ed en l'avegnir ina societad solidarica ed in bainesser economic per cuntentar ils basegns fundamentals materials ed immaterials da tut ils umans. Per realisar questa idea dovri svilups politics, economics, ecologics, socials e culturals multifars. Giustia, participaziun politica ed il mantegniment da las basas da viver natiralas èn premissas essenzialas per in svilup persistent. In tal svilup na po betg vegnir pensà per in pajais sulet, mabain sto adina era vegnir considerà en in connex global. Co ch'in svilup persistent po vegnir promovì, dependa da las relaziuns economicas, ecologicas, socialas e culturalas respectivas d'in pajais e sto vegnir negozià en la societad. In svilup persistent po gartegiar mo, sche dunnas ed umens, giuven e vegl pon sa participar als process da decisiun ed a la realisaziun da las decisiuns.
Il svilup persistent vegn savens represchentà cun agid da trais rudels per las finamiras ambient, economia e societad e cumplettà cun las axas dal temp (passà, preschent, futur) e dal spazi (local, global). Qua tras vegni exprimì che
- ils process politics, economics, ecologics, socials e culturals èn colliads in cun l'auter;
- l'agir dad oz ha consequenzas per il futur;
- i existan effects reciprocs tranter l'agir local e l'agir global.
La promoziun d'in svilup persistent è francada en la constituziun federala svizra (Cst.) sco incumbensa da l'agir statal.1
1"Ella (la confederaziun svizra) promova la prosperitad communabla, il svilup durabel, la coesiun interna e la varietad culturala dal pajais." (Cst., art. 2 Intent, al. 2)
La furmaziun en il senn da las finamiras da furmaziun formuladas (guardar era Basas, chapitel Finamiras da furmaziun) gioga ina rolla essenziala en la realisaziun da l'idea d'in svilup persistent. Savair leger e scriver, savair s'infurmar, avair in'opiniun e savair integrar quella en il discurs èn premissas necessarias, per che las scolaras ed ils scolars possian sa participar ad in svilup persistent e gidar a concepir quel.
La furmaziun duai gidar ils umans a reflectar davart l'atgna plazza en il mund ed a ponderar, tge ch'in svilup persistent vul dir per la concepziun da l'atgna vita e per la vita en la societad. I sa tracta da sviluppar savida ed abilitads che rendan abels ils umans da chapir connexs, da chattar lur via en la societad sco persunas independentas, da surpigliar responsabladad e da sa participar activamain als process da negoziaziun ed als process creativs da la societad ch'èn destinads ad in svilup persistent ecologic, social ed economic.
Las cumpetenzas dals plans d'instrucziun dals roms e dals moduls sco era las cumpetenzas transversalas èn ina contribuziun a la furmaziun per in svilup persistent.
En il Plan d'instrucziun 21 èn vegnids integrads ils suandants set temas interdisciplinars sut l'idea directiva dal svilup persistent:
- politica, democrazia e dretgs umans,
- ambient natiral e resursas,
- schlattainas ed egualitad,
- sanadad,
- svilup global e pasch,
- identitads culturalas e communicaziun interculturala,
- economia e consum.
La selecziun sa basa d'ina vart sin concepts existents sco l'educaziun da la sanadad, l'emprender global, la pedagogia interculturala, la pedagogia che resguarda tuttas duas schlattainas, la furmaziun politica e l'educaziun da l'ambient. Da l'autra vart suonda ella ils temas-clav da la decada da l'ONU "Furmaziun per in svilup persistent" 2005-2014, las sfidas e mesiras da la strategia "Svilup persistent dal cussegl federal svizzer" (2002, renovà 2008) sco era l'integraziun d'intgins da quests temas interdisciplinars en ils plans d'instrucziun chantunals vertents. Nov è che quests concepts e temas s'orienteschan a l'idea directiva dal svilup persistent.
Ils differents aspects dals set temas interdisciplinars èn vegnids integrads en ils plans d'instrucziun dals roms, en spezial tar il champ natira, uman e societad. Qua sutvart vegnan descrits ils set temas interdisciplinars sin basa da las cumpetenzas dals plans d'instrucziun dals roms. En quests temas vegnan sviluppadas la savida e las abilitads era anc suenter il temp da la scola populara. La scola furnescha qua ina contribuziun fundamentala.
La democrazia ed ils dretgs umans èn valurs fundamentalas da nossa societad e furman - ensemen cun il stadi da dretg - las directivas per la politica. Las scolaras ed ils scolars sa fatschentan cun differentas furmas da la societad, tradiziuns e vistas dal mund, discutan lur origin e lur midadas ed emprendan da chapir connexs istorics, socials e politics. Els s'occupan cun process politics, emprendan da distinguer quels, chapeschan elements da basa da la democrazia ed enconuschan funcziuns fundamentalas d'instituziuns publicas. Els sa fatschentan cun ils dretgs umans, enconuschan lur svilup ed impurtanza ed èn abels da percorscher dischavantatgs e discriminaziuns. Las scolaras ed ils scolars s'engaschan en la cuminanza da scola e gidan a concepir quella. Els emprendan da sa furmar in'atgna opiniun, da far valair agens interess e da represchentar quels cun arguments. Els sa fatschentan cun la relaziun da pussanza e dretg, discutan valurs e normas fundamentalas e s'occupan cun conflicts, cun las raschuns per tals sco era cun soluziuns pussaivlas.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Etica, religiuns, cuminanza
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Spazis, temps e societads
En il center da quest tema stattan l'ambient natiral cun sia cumplexitad e diversitad sco era l'occupaziun cun sia impurtanza sco basa da viver per l'uman. Las scolaras ed ils scolars s'acquistan enconuschientschas davart animals e plantas en lur biotops, exploreschan differents sistems ecologics e vesan effects reciprocs. Els vegnan a savair che la natira e l'ambient vegnan nizzegiads, furmads e midads da l'uman. En quest connex sa fatschentan els cun las finamiras, influenzas e consequenzas pussaivlas ch'èn colliadas cun quai. Las scolaras ed ils scolars sa fatschentan cun l'impurtanza da resursas natiralas e cun il fatg ch'ellas èn limitadas. Els sa fatschentan cun svilups da la tecnica e da la scienza natirala e reflecteschan, tge influenza che tals han sin l'uman e l'ambient. Las scolaras ed ils scolars survegnan l'occasiun da vesair e sentir la natira a moda cumplessiva e da sa fatschentar cun problematicas concretas concernent l'ambient or da lur champ d'experientschas. A maun da dumondas localas e globalas concernent l'ambient intercureschan els conflicts d'interess e percorschan pussaivladads d'agir per sasezs, ma era per la societad. Las scolaras ed ils scolars daventan abels da reflectar las atgnas modas da sa cumportar, e quai tant areguard in tractament persistent da l'ambient natiral e da sias resursas sco era en vista ad in futur supportabel.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art textil e tecnic
Economia, lavur e tegnairchasa
Etica, religiuns, cuminanza
Moviment e sport
Natira e tecnica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Spazis, temps e societads
Il tema è ina contribuziun a la realisaziun da l'egualitad giuridica ed effectiva da las schlattainas en famiglia, scolaziun e lavur. I vegn tractà, co che las schlattainas e las rollas vegnan percepidas en la societad e co ch'ins va enturn cun talas. Tematisada vegn era l'occupaziun cun pussaivladads concepziunalas e cun schanzas da la vita sin basa da la schlattaina. Las scolaras ed ils scolars sa fatschentan en quest connex cun rollas da las schlattainas, stereotips, pregiudizis e clischés en il mintgadi ed en il mund da lavur. Els reflecteschan l'impurtanza da la schlattaina e da las rollas areguard la furmaziun e la professiun, ma era areguard ina relaziun, la sexualitad e la lavur da famiglia. Els chapeschan atgnadads e differenzas culturalas e reflecteschan davart lur agens maletgs ed ideas. Las scolaras ed ils scolars sa fatschentan cun preschentaziuns da las rollas d'umens e da dunnas en las medias ed intercureschan il diever da la lingua en dumondas concernent las schlattainas ed en la communicaziun. Els s'occupan cun facturs e situaziuns che favuriseschan discriminaziuns e violaziuns u abus, ed els san co ch'els pon sa defender cunter talas situaziuns.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Tudestg
Etica, religiuns, cuminanza
Natira e tecnica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
La sanadad cumpiglia il bainesser fisic, psichic e social da l'uman. Las scolaras ed ils scolars emprendan pli e pli da surpigliar responsabladad per lur bainesser e lur sanadad. Per quest intent s'acquistan els savida davart il corp uman, davart ses funcziunament e davart facturs fitg differents ch'influenzeschan il bainesser e la sanadad. Latiers tutgan secturs sco nutriment, moviment, sanadad psichica, raits socialas, sexualitad, partenadi, dependenza e violenza. Las scolaras ed ils scolars sa fatschentan cun malsogna, ristgas per la sanadad ed accidents e san distinguer influenzas multifaras sin la sanadad. Els discutan ed emprovan pussaivladads d'agir e disas che mantegnan e promovan la sanadad ed il bainesser. Latiers tutgan il diever da resursas en la rait sociala, enconuschientschas davart in cumportament da mangiar e da moviment saun, igiena, moviment segir en il traffic, giudicament da privels en connex cun eveniments da la natira e cun la concepziun dal temp liber sco era ir enturn correctamain cun maschinas e materials.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art textil e tecnic
Economia, lavur e tegnairchasa
Etica, religiuns, cuminanza
Moviment e sport
Chant e musica
Natira e tecnica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Entaifer la tematica "svilup global e pasch" vegnan tractadas dumondas davart connexs, situaziuns d'interess, conflicts e potenzials che pertutgan l'entir mund. Tematisadas vegnan sfidas socialas sco pasch, bainstanza e giustia. Plinavant vegnan messas en dumonda infurmaziuns e posiziuns areguard ils interess e la vardaivladad. Las scolaras ed ils scolars s'occupan cun modas e spazis da viver sco era cun structuras e moviments da la populaziun en differentas religiuns mundialas ed èn abels da percepir connexs e dependenzas. Els intercureschan differenzas en las cundiziuns e modas da viver dals umans, reflecteschan davart vistas ed interpretaziuns dal mund e sa fatschentan cun dinamicas che resultan qua tras, sco conflicts d'interess economics e politics, povradad, moviments da migraziun e conflicts armads.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Etica, religiuns, cuminanza
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Spazis, temps e societads
Il tema "identitads culturalas e communicaziun interculturala" tematisescha maletgs culturals da sasez sco era tratgs cuminaivels e differenzas. Las scolaras ed ils scolars sa scuntran cun umans e products da differentas culturas e sa fatschentan cun caracteristicas tipicas en il mintgadi. Els s'occupan cun litteratura, musica ed art figurativ or da differents temps e diversas culturas e vesan particularitads, tratgs cuminaivels e differenzas. Las scolaras ed ils scolars cumpareglian modas da viver d'umans da differentas culturas e vesan la lingua sco part impurtanta da la cultura e da l'identitad. Els intercureschan situaziuns socialas or da differentas perspectivas, sa fatschentan cun atgnas ideas ed emprendan dad ir enturn cun respect cun las differentas modas da viver, tradiziuns e vistas dal mund. Els s'acquistan savida davart la diversitad culturala da la Svizra e davart sias midadas en il decurs dal temp.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art figurativ
Tudestg
Etica, religiuns, cuminanza
Englais
Chant e musica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Spazis, temps e societads
L'economia ed il consum èn colliads stretgamain in cun l'auter. Sin basa da las experientschas da las scolaras e dals scolars vegnan tematisads differents aspects da l'economia e dal consum sco era lur effects reciprocs.
Las scolaras ed ils scolars exploreschan ils munds da producziun e da lavur ed emprendan d'enconuscher reglas e process economics. Els s'acquistan enconuschientschas davart la derivanza, la producziun ed il consum da bains sco era davart il metter a disposiziun prestaziuns da servetsch. Els analiseschan lur impurtanza per l'economia, l'ambient e la societad. Els sa fatschentan cun applicaziuns tecnicas e cun applicaziuns da las scienzas natiralas en il mund da lavur ed en la vita privata e reflecteschan davart lur niz e lur impurtanza. A maun da quests temas discutan els dumondas davart la globalisaziun e reflecteschan davart l'influenza da tala sin situaziuns da lavur e da vita. Las scolaras ed ils scolars s'occupan cun il consum e cun la concepziun dal consum sco era cun facturs d'influenza pussaivels. Els san motivar decisiuns da consum e reflecteschan lur cumportament da consum en vista ad in tractament persistent da las resursas. Las scolaras ed ils scolars s'occupan cun il tema "nutriment" en quai che reguarda aspects da la sanadad, da l'ecologia e da l'economica en il mintgadi, ma era sco sfida globala.
Exempels per connexs cun ils plans d'instrucziun dals roms:
Art textil e tecnic
Economia, lavur e tegnairchasa
Natira e tecnica
Natira, uman e societad (1./2. ciclus)
Spazis, temps e societads
Per planisar e realisar l'instrucziun sa referind al svilup persistent vegni recumandà da s'orientar als suandants princips didactics: orientaziun al futur, emprender entretschant e participaziun. En la suandanta tabella vegnan explitgads quests princips:
Sco blers problems cumplexs dal mintgadi pon ils temas dal svilup persistent darar vegnir attribuids ad in singul champ. La gronda part dals temas ha ina dimensiun politica, economica, ecologica, sociala e culturala, ha in'istorgia e renviescha al futur, tant en il context local sco era global. Per chapir la cumplexitad dal mund cun ses entretschaments e connexs èsi necessari da sviluppar differentas cumpetenzas dal rom e cumpetenzas transversalas.
Furmas da l'instrucziun interdisciplinara servan a render visibla la multifariadad d'in tema cumplex ed a render chapibels connexs ed effects reciprocs. Las differentas perspectivas dals champs sin in tema pon mussar ch'ils puntgs da vista dals roms represchentan savens mo ina part da la realitad. Las scolaras ed ils scolars emprendan che betg mo in puntg da vista n'è correct u adequat. Els emprendan da percepir ils cunfins dals puntgs da vista e dad ir enturn a moda constructiva cun tals (p.ex. en cas da dumondas davart il consum, ils dretgs umans u l'energia).
En la preparaziun da l'instrucziun vegnan tschernids ed elavurads or dals differents aspects d'in tema quels aspects ch'èn relevants tenor criteris dal rom e criteris pragmatics per chapir ina chaussa e per schliar il problem. Ils cuntegns da differents champs servan sco elements constitutivs.
Tut tenor il ciclus e la furma organisatorica ston las differentas persunas d'instrucziun s'arranschar ina cun l'autra. Instruments zunt adattads èn temas annuals, emnas u dis tematics, instrucziun d'epocas, lavurs da project, instrucziun da lavuratori, scenaris d'emprender e.u.v. L'emprender interdisciplinar è dentant era pussaivel en mintga autra furma d'instrucziun.
Per tscherner ils temas da l'instrucziun fai senn da sa basar sin ina problematica da la societad, sin in'actualitad u sin in'experientscha dal mintgadi da las scolaras e dals scolars e da s'orientar als suandants criteris:
- Pon ins mussar ina relaziun tranter circumstanzas e process locals e globals?
- Èsi pussaivel da reflectar davart svilups futurs?
- Sa laschan consequenzas dal passà e dal preschent tematisar per generaziuns futuras?
- Po vegnir mussada a maun dal tema la dimensiun politica, ecologica, economica, sociala e culturala?
- Èsi pussaivel da sa fatschentar a moda critica cun tenutas da valurs?
- Pon vegnir mussads ils interess opposts e congruents da singuls acturs?
- Èsi pussaivel da tematisar inegualitad e pussanza?
Cun il renviament a la FSP vegnan marcads cumpetenzas e stgalims da cumpetenza ch'èn spezialmain adattads per instruir sut l'idea directiva dal svilup persistent. Als temas interdisciplinars "segirezza en il traffic" e "cultura e scola" na datti nagins renviaments.
